Dzień Kobiet w Kanadzie: na banknocie kobieta i prawa człowieka

Z okazji Dnia Kobiet na banknot trafia pierwszy portret Kanadyjki. To Viola Desmond, ikona walki o równouprawnienie kolorowych. Nową dziesięciodolarówkę zaprezentował federalny minister finansów Bill Morneau oraz szef Banku Kanady (banku centralnego) Stephen Poloz.

Niespodzianki są dwie: pierwszą było umieszczenie na rewersie Kanadyjskiego Muzeum Praw Człowieka, a drugą sama forma banknotu. Jest on bowiem zaprojektowany tak, by oglądać go pionowo, jak zakładkę do książki.Dziś media donoszą o nowym banknocie, nagminnie przekręcając nazwisko bohaterki – mówią bowiem o Violi Davis (współczesnej aktorce i działaczce na rzecz kobiet). Kim była ta, która trafi na banknoty, i dlaczego jest tu taka ważna?

Mam prawo tu być

W 1946 roku Viola Desmond, czarna bizneswoman z branży kosmetycznej, prowadziła samochód. Auto zepsuło się na trasie, wymagało dłuższej naprawy u mechanika i Desmond zmuszona była zrobić nieplanowany przystanek w New Glasgow, w Nowej Szkocji. Chciała przeczekać, wybrała się do kina. Kupując bilet, poprosiła o bilet z przodu, na parterze. Chciała dobrze widzieć – była drobna, niska i miała wadę wzroku.

Zajęła miejsce. Podszedł do niej bileter: proszę się przesiąść, ma pani tańsze miejsce na balkonie. Viola cofnęła się do kasy – wtedy jeszcze wierzyła, że kasjerka się pomyliła. Ale ona odparła: „Mnie nie wolno sprzedawać wam miejsc na parterze”.

Viola Desmond zrozumiała, że chodzi o to, że ma czarną skórę.

Wróciła na swoje miejsce i nie chciała go opuścić. Wezwano kierownika. Stwierdził, że kino zawsze ma prawo odmówić wstępu na projekcję filmu. „Ależ nikt nie odmówił mi wstępu! Sprzedaliście mi przecież bilet!” – wołała Desmond. W końcu kino wezwało policję, która ją aresztowała. Postawiono ją przed sądem, nie miała prawa do adwokata.

Prawo nie regulowało segregacji rasowej i jak przyznawały władze kina, nie było żadnego przepisu, który zabroniłby czarnym siedzieć w lepszych rzędach: po prostu taki był zwyczaj. Znaleziono jednak paragraf i Viola Desmond została skazana no na wysoką karę 26 dolarów grzywny za „próbę oszustwa finansowego rządu prowincji Nowa Szkocja” (chodziło o jednocentową różnicę w cenie pomiędzy biletami).

Desmond zmarła w 1965 roku, nie doczekawszy przeprosin. Dopiero w 2010 roku rząd prowincji pośmiertnie ją zrehabilitował, a jej historia stała się znana w całym kraju.

Cywilna odwaga jednej kobiety zasługuje na upamiętnienie

Wielokrotnie porównywano gest Violi Desmond z historią Rosy Parks, Amerykanki, która w 1955 roku nie ustąpiła miejsca w autobusie białemu pasażerowi. Parks stała się ikoną ruchu antyrasistowskiego, ale zainteresowanie mediów (i redaktorów podręczników) sprawą Violi Desmond jest relatywnie świeże.

Prawdopodobnie dlatego, ze Kanadyjka nie była twarzą żadnej organizacji – jej gest był sprzeciwem jednostki wobec niesprawiedliwego i krzywdzącego prawa, w sytuacji prywatnej, a nie na potrzeby polityki. Kanada zdecydowała się na symboliczny gest, umieszczając na banknocie nie podobiznę aktywistki, polityczki czy kobiety, która zawodowo zajmowała się zmianą obowiązujących zasad, ale kobietę, która choć nie mogła liczyć na niczyje wsparcie, sama zdobyła się na akt odwagi cywilnej.

Ogłaszając, że to właśnie ona trafi na nowe banknoty, minister finansów tłumaczył w grudniu: „Historia Violi Desmond przypomina nam wszystkim, że wielka zmiana może mieć początek w momencie godności i odwagi. A ona reprezentuje owagę, siłę i determinację – przymioty, do których my wszycy każdego dnia powinniśmy dążyć”. Pełną listę 461 kobiet (inżynierek, malarek, poetek), spośród których wybrano właśnie ją, znajdą Państwo na stronie banku centralnego. Viola Desmond wygrała m.in. z pisarką Lucy Maud Montgomery czy malarką Emily Carr.

O jej postawie mówi się teraz coraz więcej – imię Violi noszą ulice od Halifaksu po Montreal. W 2012 roku poczta wypuściła znaczek z jej podobizną. W 2016 roku w Dzień Kobiet Bank Centralny z inicjatywy rządu Justina Trudeau rozpoczął konsultacje społeczne w sprawie nowych wizerunków na banknotach. W grudniu 2017 roku, gdy okazało się, że to ona zostanie uhonorowana, media mówiły, że Kanada coraz odważniej umie rozmawiać o swojej historii – i tej dobrej, i tej złej: „Historii nie da się zmienić, ale czasem trzeba przyznać, że rzeczy, których się dopuszczaliśmy, nie były chlubne. I trzeba się postarać to naprawić”.

To nie pierwsza kobieta na kanadyjskich pieniądzach

Dziś media na całym świecie donoszą, że Viola Desmond to pierwsza kobieta uwieczniona na kanadyjskiej walucie. Ale to nieprawda.

Na dwudziestodolarówce tradycyjnie już widnieje portret królowej Elżbiety II (trafiła tu jako dziecko w 1935 roku). W 2004 roku na pięćdziesięciodolarówce umieszczono rysunek pomnika kobiet ze „Słynnej Piątki” oraz medal z podobizną Theresy Casgrain, feministki. Ale już w 2011 roku zastąpił je lodołamacz Roald Amundsen.

Pojawiły się jeszcze bezimienna kobieta nauki (na stu dolarach), dwie żołnierki i dziewczynka (na dziesięciu dolarach). W ubiegłym roku, z okazji 150-lecia kanadyjskiej państwowości, wydano okolicznościowy banknot dziesięciodolarowy z portretami czworga Kanadyjczyków – było na nim trzech mężczyzn i jedna Agnes Macphail, pierwsza kobieta zasiadająca w kanadyjskim parlamencie.Jednak do tej pory nie było portretu żadnej konkretnej Kanadyjki, którą by traktowano na takich samych zasadach co słynnych Kanadyjczyków.

Warto wspomnieć o „Sławnej Piątce”, zwanej też „Piątką z Alberty”. W 1927 roku pięć kobiet walczących o prawa obywatelskie zapytało Sąd Najwyższy, czy w rozumieniu prawa „osoba” oznacza też „kobietę”. Chodziło o bierne prawo wyborcze – przepisy mówiły, że członkiem Senatu może zostać „person”, czyli „osoba (nie zaś „man”, jak najczęściej wówczas pisano. Angielskie „man” oznaczające i „człowieka”, i „mężczyznę” z reguły interpretowano zawężająco: prawo przysługuje nie ludziom, lecz wyłącznie mężczyznom). Zanim w końcu prawo i historia stanęły po stronie kobiet, sąd uznał, że tylko mężczyzna może być „osobą”.

Nowe stare twarze

Viola Desmond zastąpi na banknocie dziesięciodolarowym pierwszego premiera Kanady sir Johna A. Macdonalda. To kontrowersyjna postać – z jednej strony ojciec narodu, z drugiej – człowiek odpowiedzialny za system szkół z internatem, w których przemocą zamykano dzieci odebrane rdzennym mieszkańcom Kanady. Decyzja o usunięciu go z dziesięciodolarówki wywołała u wielu westchniecie ulgi: no, nareszcie.

Ale Macdonald wróci, ma zostać bowiem wkrótce przeniesiony na banknot o wyższym nominale. Bank Kanady potwierdza też, że zgodnie z tradycją na banknocie dwudziestodolarowym nadal umieszczony będzie wizerunek aktualnie urzędującego monarchy. Jak dodaje, planowane odświeżenie kolejnych banknotów będzie miało miejsce za 2-3 lata.

Zdjęcia banknotów są dostępne tutaj.